Nieuwe biografie laat zien hoe vooruitstrevend Betje Wolff was, als schrijfster, maar ook als eigenzinnige vrouw die het opnam tegen de heersende moraal.

Een vrije geest ★★★★★

Betje Wolff en Aagje Deken, het zegt de oudere generatie vast nog wel iets, misschien lazen ze vroeger Sara Burgerhart, omdat het moest. Maar verder? Dat het stoffige imago van die achttiende eeuw niet helemaal terecht is, bewijst Marita Mathijsen keer op keer met haar aanstekelijke boeken. Bij haar gaan de personages weer léven!

Een vrije geest, het uitzonderlijke leven van Betje Wolff is er weer een heerlijk voorbeeld van. Alleen al dat begin: ‘Naast haar stond de man die ze pas veertien dagen kende en met wie ze in ondertrouw was gegaan. Vanaf de boot zag ze Vlissingen steeds kleiner worden.’ Mathijsen beschrijft de tocht die de 21-jarige Betje maakt naar de Beemster, waar haar dertig jaar oudere man Adriaan Wolff dominee was. ‘Zou hij al zijn tanden nog hebben gehad? Was hij kalend, pruimde hij tabak?’ Betje Bekker had zich in Vlissingen als zeventienjarige onmogelijk gemaakt door weg te lopen met haar vriendje van 24. Iedereen wees haar na, daar loopt ‘het vuyle ding’. Haar geld en goede naam was ze kwijt. Dus ja, dan maar die oude weduwnaar, die ze via een paar brieven had leren kennen.

Middenbeemster was in de winter een doods dorp. En dan kwam ze ook nog in een huis waar de kleren van de overleden echtgenote nog in de kast hingen. Je leeft toch meteen mee met Betje? Ik wel tenminste en ik las als een bezetene door. Wat een vrouw! Anderhalve meter mat ze, maar hoe ze zich in die zompige klei ontwikkelt tot ‘de Beemster kwelgeest’, hoe ze het opnam tegen de heersende, conservatieve moraal. Hoe ze de orthodoxe gelovigen bespot, ‘die babbelaars, die dwepers, die pedanten’. Heerlijk! En Mathijsen geeft er gratis een opfriscursus geschiedenis bij: hoe zat het ook alweer met die patriotten en prinsgezinden?

Als de schouwburg in Amsterdam afbrandt waarbij veel toeschouwers omkomen, grijpen de rechtzinnige dominees dit aan om te zeggen: Zie je wel? Dat is Gods straf. Betje is woest: ‘Ontaarde Menschen, durft gy wel zo liefdloos wezen? Schynheiligen, hebt gy dan harten hard als staal?’ Enzovoort. Ze wordt erom verketterd en er verschijnen massa’s boosaardige tegenpamfletten, de sociale media van de achttiende eeuw.

En dan moet de ontmoeting met Aagje Deken nog komen! Na de dood van dominee Wolff (die uiteindelijk best meevalt), gaan ze al meteen samenwonen en begint hun literaire zegetocht. Tot ze moeten vluchten naar Frankrijk vanwege hun politieke opvattingen. Als ze terugkomen blijkt al hun geld erdoor gejaagd. En hun boeken verkopen ook niet meer. Een leven met ups en downs!

Tot hun dood blijven ze samen en dan willen wij natuurlijk weten: waren ze lesbisch? Ook daar gaat Mathijsen op in, in een van de persoonlijke intermezzo’s. Na de dood van Betje wordt Aagje ziek en negen dagen later overlijdt ook zij. Het graf lag nog open, want de grond was bevroren. Zo zijn ze samen begraven. Net als de biograaf sloeg ik ontroerd het boek dicht.

Dat kwam misschien ook omdat ik het las in een ziekenhuisbed. Leuk was dat natuurlijk niet, maar ik durf te zeggen dat Betje me erdoorheen geeft gesleept.

Uitgeverij Balans 448 blz. € 29,99

Drie verhalen over onbereikbare liefdes blijken uiteindelijk subtiel met elkaar te zijn verbonden.

IJsvogel ★★

Op Lotta Blokkers debuut staat roman, maar dat dekt de lading niet. Het zijn drie losse verhalen, die langs elkaar schuren.

In het eerste en verreweg langste verhaal is de dwarse en eigenzinnige beeldhouwer Lieke de hoofdpersoon. Ze is geobsedeerd door een foto van de fotograaf Robert Capa en vindt alles verantwoord, als het resultaat maar tot kunst leidt. Ze is verliefd op haar bronsgieter Vincent. De twee draaien al jaren om elkaar heen, hij geeft haar een boek, zij loert naar ‘zijn bovenlichaam, gezegend met een enorme hoeveelheid licht grijzend borsthaar’. Hij verlangt ook naar haar, fantaseert over haar als al moeder van zijn kind. Ronduit bronstig proza is het, vergeef me het grapje. Het eind is leuk gevonden, dat wel.

In het tweede verhaal is Erik een rouwende vader die de spullen van zijn dode zoon opruimt. Thijs’ moeder, van wie hij al zestien jaar gescheiden is, blijft na de crematie twee weken bij hem. ‘Wat hem het meest door die eerste weken had gesleurd, was het vrijen geweest.’ Daar gaan we weer. Als Erik in een boek van Thijs een foto van meester Niek aantreft, gaat hij op zoek naar herinneringen. Een foto van Robert Capa doet hem denken aan een aflevering van Zomergasten waarin de videojournalist Max spreekt over de morele keuzes die je als filmer/fotograaf maakt. Het boek blijkt van de ex van Niek, dat in een weggeefboekenkast stond. Erik vindt in diezelfde kast een betekenisvol boek.

Ongemakkelijk is het laatste verhaal, waarin ene Max vanuit zijn huis stiekem opnames maakt van een alleenstaande moeder die met haar dochter het parkje voor zijn deur bezoekt. Zijn obsessie is vreemd, soms toch weer plat fysiek, maar heeft ook wel iets liefdevols, hij krijgt een band met hen. Na jarenlang alleen maar kijken onderneemt hij toch actie. Er komt toch een soort ontmoeting tot stand.

Is dit deze vrouw Lieke uit het eerste verhaal? De vervlechting van de verhalen ligt er soms te dik bovenop en is soms te subtiel. De obsessie voor het mannelijk lichaam vond ik plat. Verre van subtiel en de expliciete beschrijvingen lieten me koud.

Deugt er dan niets aan dit debuut? Toch wel, ze heeft soms mooie observaties, en ze kan mensen snel schetsen. En het thema is duidelijk: onbereikbaarheid.

Uitgeverij Querido 192 blz. € 22,99 (e-boek € 12,99)

In de zomer van 1959 verhuist een jong naar een dorp in een gebied dat als Waterland bekend staat.

Waterland ★★★★

Ik las dat Marieke van de Pol helemaal niet van plan was om dit boek te schrijven. Het ontstond. Ze wilde verhalen uit haar jeugd opschrijven voor haar kleinzoon van twaalf. ‘Gewoon voor de lol, zodat hij later kan lezen wat zijn oma als kind heeft meegemaakt. Ik ben uit mijn herinneringen gaan schrijven en heb geen research gedaan. Losse verhalen, maar wel chronologisch’, zegt ze daarover. Dat werkt wonderwel. Het zijn eigenlijk scènes. Geen wonder, Van der Pol is scenarioschrijver.

Verteller is de tweede dochter in een rij van vier. Als het vierde zusje zich aandient wordt de Amsterdamse etage wel erg klein. Ze gaan verhuizen naar een nieuwbouwwijk in een Noord-Hollands dorp. Het is 1959. Het hele gezin gaat, op de fiets naar het nieuwe huis in aanbouw kijken. Zo begint het. ‘Mijn zusjes en ik bleven kreten slaken: wat groot is het hier! Tien jaar zullen ze blijven en dat is precies de tijd die Van der Pol beschrijft.

Zelden las ik een boek waarin ik zoveel herkende als in Waterland, terwijl ik uit een totaal ander gezin kom, protestant in plaats van katholiek. Het moet de tijdgeest van de naoorlogse wederopbouw zijn, die uit alle zinnen opstijgt. De hoogtezon, het u zeggen tegen je ouders, de koude winters, de eigengemaakte jurken, het spelen op straat en het schrijven met de kroontjespen: het waren allemaal plofjes in mijn brein: o ja, zo was het! En wat is die wereld bijna voorgoed verdwenen. Melancholiek word je ervan.

Ook bij mij in het dorp was een snoepwinkel, waar je dan een zakje zwart op wit kocht. Of Bazooka Joe, de mierzoete roze rechthoekige Amerikaanse kauwgom, verpakt in een mini-stripverhaaltje over een jongen met een petje en een ooglap voor. ‘De verhaaltjes waren in het Engels en volslagen onbegrijpelijk, toch vouwden we ze iedere keer verwachtingsvol open. Na een paar minuten verloor de kauwgom alle smaak. Omdat je er goeie klapbellen mee kon blazen, bleven we er toch nog lang op kauwen.’ Ik róók hem weer!

Bij vlagen deed Waterland me denken aan De jaren van Annie Ernaux, dat goed gelukte mengsel van autobiografie, geschiedenis en sociologie, al is dit boek minder ambitieus van opzet. Maar de geheimzinnigheid rond seksualiteit, en de ruwe kennismaking er mee, (hij zette me met zijn rug tegen de muur’), het lijkt op elkaar.

Alleen gebruikt Ernaux steevast ‘wij’ in plaats van ‘ik’, wat haar boek zo’n algemeen herkenbaar gevoel geeft.

Van der Pol heeft haar roman mooi opgebouwd. In het begin lees je alleen háár perspectief, later krijgen ook vader en moeder een verleden, en komen er ooms en tantes bij. Vooral de vader, die zich vanuit armoede moeizaam omhoogwerkt bij de NDSM, waar hij boekhouder is, is een tragische figuur, geplaagd door tbc. Hij raakt depressief en wordt zelfs opgenomen. En dan de moeder, begaafd zangeres uit een veel beter milieu. Ze wordt verpleegster en kiest toch voor deze armoedzaaier. In die tijd was je als vrouw nog veroordeeld tot het huishouden. Maar met haar eigengebakken brood manifesteert ze zich toch!

Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar 174 blz. € 22,99 (e-boek € 11,99)

Een uitbundige vertelling over de kant van Europa die voor de meesten onzichtbaar blijft, van Amsterdam tot Parijs, van Tunis tot Casablanca.

Oroppa ★★★★

Noem mij onnozel maar het duurde even voordat ik in de gaten had dat ‘Oroppa’ Europa betekent. Ja, zo kun je het woord ook zien. En zo kun je ook naar Europa kijken: als een toevluchtsoord, maar ook een plek waar veel leed wordt veroorzaakt. Wat het lezen van deze roman mij in ieder geval heeft opgeleverd, is een totaal ander point of view, namelijk dat vanuit de onzichtbare levens van immigranten, ballingen en buitenstaanders.

Oroppa is een rijk boek, het duizelt je soms zo van alle verhalen en plekken, dat het enige inspanning vergt om het te lezen. Er komen namelijk nogal wat personages in voor, de meesten ergens bungelend onderaan de samenleving. Uitvreters, snackbarhouders, papierlozen, smokkelaars, alcoholisten, dichters en muzikanten, asielzoekers, onder wie “zij die het zoute water van de Middellandse Zee nog uit hun broekspijpen wringen en zij die hen opwachten, zij die in de dichtbegroeide duisternis van de nacht hun handen opwarmen aan hun brandende persoonsbewijzen en zij die op samenzweerderige toon hun kinderen de kunst van het hoogverraad leren.’ 

Het verhaal begint in de Rivierenbuurt, een van de saaiste buurten van Amsterdam. Maar de volgende keer dat ik door de Churchilllaan fiets zal ik beter opletten, want Khanoussi werpt een andere blik op de stad. Daar neemt Hind el Arian, een meisje dat in de snackbar van Hbib Lebyad werkt, haar intrek in een huis van een Joods-Marokkaanse kunstenares. Deze Salomé Abergel heeft in de kelder bijzondere schilderijen achtergelaten. Het zet een keten aan raadselachtige voorvallen in gang.

Het duurt trouwens een tijd voor we daadwerkelijk kennis maken met deze Salomé, dan zijn we alweer tweehonderd pagina’s verder.

Ik ga niet proberen om deze roman samen te vatten, het is onbegonnen werk. Je dwaalt als lezer door coffeeshops in Amsterdam, obscure kroegen in Parijs, het zogenaamde ‘21ste arrondissement, een mythische plek, een fantasie, een toevluchtsoord’, waar iedereen zichzelf kan zijn. En dan sta je opeens weer op de pont in Amsterdam.

Een van de personages is Slaoui, een voormalige beul/folteraar uit de zogenaamde ‘loden jaren’ in Marokko onder het bewind van Hassan II, een tijd van repressie waarin mensen werden gevangen en gemarteld. Hij herkent een voormalig slachtoffer, de eerdergenoemde Salomé, als hij haar ziet staan op de pont naar Noord. Ook hij is in Amsterdam beland op een flatje in Noord, eenzaam, alcoholisch, stervend, incontinent. 

Want wat is hij nog buiten het systeem? Als hij teruggeworpen wordt op zichzelf? Ook dat is een vraag die Khanoussi opwerpt. En zo zijn er meer. Ze vlecht de verhalen aan elkaar, meanderend tussen de continenten, maar aan het eind blijkt het toch één geheel. Het is een wonderlijk boek, dat blijft boeien, mits je er de vaart in houdt.

En er wordt wat in afgezopen! Het is bizar hoe dit boek totaal tegenovergesteld is van Averij, van vorige week. Daar een kalm leven met ’s avonds een kopje kruidenthee, hier een rauw caleidoscopisch verhaal, met wiet, drank en bijbehorende gigakaters. Ach, wat is literatuur toch mooi! En veelzijdig!

Uitgeverij Pluim 400 blz. € 27,99 (e-boek € 14,99)

Een man staat tegenover een gevaar dat van binnenuit komt, een dreiging met een onzekere afloop, als bij hem lymfeklierkanker wordt geconstateerd

Averij ★★★★

Alweer een boek over een ziektegeschiedenis, heb ik daar wel zin in? Al die twijfels, die ziekenhuisbezoeken, die wanhoop, ik had het al zo vaak gelezen. En bij dat lezen zit ook vaak een vleug opluchting bijgemengd, dat het jóú niet overkomt. Al weet je dat dat morgen kan gebeuren. Maar nu nog lekker niet! Zoiets. En je daar dan weer over schamen.

Averij heet het, een zachter woord dan kanker. Schade die een boot oploopt. Die kan gerepareerd toch? Het begint met een blik in de spiegel. ‘Onderaan, bij je adamsappel, daar zit iets. Het doet je denken aan de flauwe bolling van een ei. Een onderhuids ei.’ De verteller, die duidelijk Robert Wellagen zelf is, denkt niet meteen aan iets ergs. Toch is er iets veranderd. ‘Jullie wonen in een bos. Door de bomen waait eindelijk een vleugje wind en de bladeren ritselen. Het uitzicht verbaast je: de bomen staan er even rustig als een paar minuten geleden, alsof er in de tussentijd niets is gebeurd.’

Wellagen koos een bijzondere vorm: de jijvorm. Dat leek me nogal gekunsteld, maar het stoort helemaal niet. Integendeel, het levert een universeel en herkenbaar gevoel op. ‘Je beseft dat je je lichaam niet kent. Het is altijd bij je, het is je enige permanente gezelschap, en toch blijkt het een onbekende.’

Wat volgt is de bekende rollercoaster: huisarts, onderzoeken, tests, de spanning, de uitslag: lymfeklierkanker, en dan de chemo’s. ‘Tijdens elke chemokuur draag je dezelfde kleren. De oude spijkerbroek en de ruimvallend en schipperstrui. Je denkt dat het geluk brengt.’

Tegelijk gaat het leven door. Wellagen leidt een bescheiden, rustig leven, op het saaie af, een rondje door het bos met de hond is de grootste uitspatting. Erg communicatief is hij niet en behoorlijk egoïstisch. Zijn vriendin heeft een geweldig incasseringsvermogen. Ik was allang gillend gek geworden van zo’n flegmatieke man. Ja, eerlijk gezegd begon ik een hekel aan hem te krijgen.

Toch weet Wellagen van dat saaie leven een spannend boek te maken, voortdurend voel je als lezer de beklemming. Het bos wordt steeds dreigender (de cover!), hij ziet een sperwer in het prikkeldraad, ‘Jij stelt je de doodstrijd voor’. Werkelijk alles krijgt een andere betekenis als je in zo’n ziekteproces zit. Zelfs als hij schoon verklaard is, maar nog wel onder controle moet blijven en hij tijdens een wandeling een door een wolf doodgebeten schaap ziet, zegt de herder: dat betekent niet dat het dier er niet meer is, ‘Hij kan er nog steeds zijn.’

En als alles dan voorbij is, voelt hij zich nog schuldig ten opzichte van zijn omgeving: ‘Je hebt je niet met hernieuwde energie in het leven gestort en daardoor heb je het gevoel teleur te stellen.’

Een gruwelijk eerlijk boek, prachtig geschreven.

Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar 244 blz. € 22,99 (e-boek € 13,99)