Dit boek is nadrukkelijk geïnspireerd op Sei Shonagons beroemde Het hoofdkussenboek.

Het voetkussenboek ★★★

Het hoofdkussenboek van Sei Shonagon is een van mijn lievelingsboeken. Met haar geestige en schitterende dagboekachtige observaties bracht deze hofdame het feodale Japan van ruim duizend jaar geleden tot leven, en vooral haar lijstjes zijn fameus. Van ergerlijke of pijnlijke dingen: een man van wie je houdt is stomdronken). Of dingen waar je hart sneller van gaat kloppen: mussen met jongen. In een Chinese spiegel kijken die wat beslagen is. Ik ging zelf ook lijstjes maken! 

Mijn afgetrapte pocket was wel via het Engels vertaald, dus toen er in 2018 een nieuwe, rechtstreekse vertaling uitkwam, heb ik die natuurlijk meteen aangeschaft. Prachtig uitgegeven! Hardcover! Jos Vos, een Vlaming getrouwd met een Japanse die lang in Kyoto had gewoond, had deze ingewikkelde klus voorbeeldig geklaard, dus zijn ‘Voetkussenboek’ trok onmiddellijk mijn aandacht.

Ik verwachtte Japanse dagboekachtige aantekeningen in de geest van Sei Shonagon, en lijstjes natuurlijk. Het begint mooi met een gedicht over wilde ganzen uit het verhaal van Genji, een elfde-eeuwse Japanse roman die ook door Vos is vertaald, maar al na één bladzij gaat het over Engeland (waar Vos nu woont), over Mary Poppins, Dr. Doolittle, en Les Poppeys, om dan via een zeventiende-eeuwse dichter uit Wales losjes uit te komen bij The Who, waar hij dan tien (!) bladzijdes over doorgaat. Dan moet je wel erg geïnteresseerd zijn in The Who.

Jos Vos, wat moet ik daar nou mee?

Sommige stukken gaan over zijn jeugd in Vlaams-Brabant, een puberale liefde in Zweden passeert de revue, het gaat werkelijk alle kanten op. Soms is Vos ronduit oubollig: ‘Suzanne kleedde zich met on-Vlaamse gratie, bewoog haar heupen op een manier die verboden had moeten worden.’ Hij doceerde in Japan en Engeland en zijn eruditie is indrukwekkend. De manier waarop hij schrijft leest prettig weg, maar door de bizarre veelheid van onderwerpen bleef de inhoud bij mij niet lang hangen.

Had hij zich maar beperkt tot de Japanse observaties. Over het kleinste rotstuintje van Japan bijvoorbeeld. ‘Op een, smalle, schaduwachtige grindstrook tussen twee houten veranda’s, (…) vijf ruige rotsen lijken rimpels te maken in een mini-oceaan van zilverwit grind. Meer is er niet te zien.’ Gelukkig staat er een (gruizig zwart-wit) fotootje bij.

Vos verstaat de kunst van het bewonderen, maar hij is ook kritisch. Over Bob Dylan: ‘Een jong ventje, dat als een waanzinnige staat te staan schreeuwen tegen een achtergrond van dolgedraaide kermismuziek,’ schrijft hij over het legendarische optreden van Bob in Manchester van ‘Like a rolling stone’, door veel fans juist beschouwd als de grootste liveperformance aller tijden. Nou zeg! Hoe durf je!

Vos houdt meer van Miles Davis. En ook van klassiek trouwens.

Door zijn boek Het voetkussenboek te noemen, dat zo nadrukkelijk verwijst naar Het hoofdkussenboek heeft Vos mij totaal op het verkeerde been gezet. Maar zijn wereld is natuurlijk ook veelomvattender dan dat van een tiende-eeuwse Japanse hofdame, die amper de deur uit mocht.   Ik raad niet aan het achter elkaar te lezen, maar als ‘nachtkastjesboek’ is het wellicht een goed idee.

Uitgeverij De Arbeiderspers 432 blz. € 29,99 (e-boek € 16,99)

Twee zussen zoeken antwoorden langs de Waddenkust, nadat hun zus verdronken werd gevonden. Een verhaal over gebroken familierelaties.

Luchtplaats ★★★★

Een lijk wordt gevonden op het wad bij Moddergat. Het lijkt wel het begin van een waddenthriller, het genre dat gemunt is door Matthijs Deen. En hoewel Autopsie er zeker trekjes van heeft, we zijn hier toch echt in een heel ander soort verhaal beland. Jorritsma stapelt nogal wat thema’s en verhaallijnen op elkaar. Iets te veel wat mij betreft.

Het lichaam is van een van drie zussen, Mette. De andere twee, Rien en Brecht komen afwisselend aan het woord, met af en toe een kort intermezzo van Brechts achtjarige zoon Jarre. Ze waren uit elkaar gegroeid. Riene, sociaal-geograaf, woont in New York, waar ze verdwenen waterwerelden onderzoekt, en oesterbanken van prekoloniaal New York. Maar nu is ze terug en samen met Brecht, docent op een middelbare school, probeert ze de laatste dagen van het leven van Mette te reconstrueren en er zo achter te komen hoe ze is overleden. Ze kende het wad immers op haar duimpje. Zelfmoord? En heeft die onbehouwen schaapherder met wie Mette een verhouding had er misschien iets mee te maken?

Beiden hebben hun eigen sores; Brecht is op non-actief gesteld omdat ze een leerling had geslagen die Hitler had geciteerd, en Riene wordt online gestalkt door een nazaat van native Americans, die haar neokolonialisme verwijt. ‘You’re full of shit, you’re Cristobal Colon 2.0.’

Die uitval is niet toevallig, want het hoofdthema van deze roman is poep. Al in de proloog ondergaat Riene in een New Yorks ziekenhuis een colonscopie. Zij en Brecht lijden aan colitis, een chronische darmontsteking. Het is bekend dat een slechte darmflora invloed heeft op psychische klachten, en dit gegeven speelt een belangrijke rol. Mette had die ziekte niet, maar was psychotisch, ze leed aan depersonalisatie en verkeerde in de waan dat Hitler in haar huisde.

Ja, er wordt nogal wat overhoop gehaald in deze roman. Er is ook nog een vader die naar lichamen in oude scheepswrakken dook op diepe plekken. Jarre, die het in zijn broek doet, (ook colitis?), zijn onderbroeken verstopt en ook al denkt dat Hitler in hem zit. En Brecht volgt een herintredingstraject bij een man, die leerlingen laat zien hoe ze bij het beoordelen van foto’s poep in hun eigen ogen hebben, waarbij Auschwitz ook nog langskomt.

De verwijzingen naar onderwerelden, zaken die borrelen onder de oppervlakte en toch altijd weer bovenkomen, zijn legio. Een gelaagde roman, lezen we op de achterflap. Het is een understatement. Jorritsma heeft een weinig bloemrijke stijl, die wel past bij de zwijgzame Friezen (zijn eigen woorden) en de lege Waddenkust.

Het lijkt wel alsof die zussen in dat kale landschap ook niet echt tot leven komen, ze blijven afstandelijk, ook naar elkaar. Wat ook niet helpt is dat Jorritsma ze weinig eigenheid van taal meegeeft.

De thematiek is dan weer zwaar overladen. De thema’s buitelen over elkaar en worden door de plot maar ternauwernood bij elkaar gehouden. ‘Als je het boek leest heb je hopelijk het idee dat alles elkaar aanraakt’ zei Jorritsma in Nooit meer slapen.

Dat hopen we dan maar.

Uitgeverij Das Mag 232 blz. € 23,50 (e-boek € 12,99)

Een auteur van internationale bestsellers herkent het schrijftalent van een gedetineerde crimineel. Die logeert bij hem als zijn boek wordt gepresenteerd.

Luchtplaats ★★★★

Herman Koch is in Luchtplaats weer ouderwets op dreef met zijn scherpe pen en cynische observaties. Genadeloos legt hij de schijnheiligheid van de mensheid bloot. Heeft niet iedereen wel eens moordzuchtige gedachten?

Hoofdpersoon Simon Hanson is een succesvol en internationaal gevierd thrillerschrijver die zijn duistere fantasieën uitleeft in zijn boeken: ‘Een vervelende buurman ruimde ik uit de weg. Ik had er vrede mee dat deze mensen in het echt gewoon bleven voortbestaan, zolang ik ze in mijn boeken een kogel door het hoofd kon jagen.’ Zo laat hij een Amsterdamse wethouder kunstenaars uit de weg ruimen die te weinig talent hebben, maar toch een beroep doen op het beperkte cultuurbudget van de gemeente. Paf! Verdrinken of elektrocuteren kan ook.

Het klinkt misschien flauw maar ik moest daar vreselijk om lachen, omdat het zo heerlijk schaamteloos is! Vooral om de scène waarin hij een schrijver die weigert subsidie terug te betalen tijdens het Boekenbal over het balkon kiepert.

Als hij een leesclub in de gevangenis bezoekt, ontdekt hij het schrijftalent van Derek L., een zware crimineel. Misschien leuk om te weten dat Koch werd geïnspireerd door een leesclub rond zijn roman Het diner in een Vlaamse gevangenis waar hij door een gevangene werd aangesproken (“Jij begrijp mij’). Als er daadwerkelijk dankzij Simons toedoen een verhalenbundel van Derek wordt uitgegeven, mag die een weekend met verlof uit de bajes, en zelfs logeren bij Simon en zijn vrouw Hanna, die politierechercheur is. Een veilig idee toch?

Om deze drie personages draait het verhaal, ze vertellen het steeds vanuit hun eigen perspectief. Een beproefd recept: de lezer weet vaak iets wat het andere personage nog niet weet. Natúúrlijk blijkt er ook een lijntje tussen Hanna en Derek, wat is daar in het voorgevallen? Hoe dat allemaal verknoopt zit in heden en verleden en hoe Hanna’s dienstpistool als een rode draad door het verhaal loopt: het is één grote wirwar, die niet eens helemaal ontward wordt, maar dat geeft niet. Volgens mij gaat het Koch daar helemaal niet om. Het boek is eerder een satire op een thriller dan een thriller, terwijl er ‘roman’ op de cover staat. Het is gewoon een ‘Koch’, een genre op zich.

Een plaats om je hart te luchten! Zo kunnen we de titel ook opvatten. Behalve de middelmatige kunstenaars krijgen ook de middelbareschoolleraren er weer van langs, maar ook literaire festivals in tochtige tenten, zelfgebrouwen bier ‘dat als een kwaadaardige ziekte om zich heen heeft gegrepen’, en de zogenaamde ‘blurbs’ op boeken.

Soms is het misschien wat veel gescheld en ligt de herhaling op de loer, het verhaal zakt op twee derde wat in, maar hè, wat fijn om weer eens onbekommerd van een boek te genieten na al die serieuze literaire kost. Zelfs het opzichtige seksisme, waar hij ongetwijfeld veel lezeressen mee op stang jaagt, deerde me niet. Stoere rechercheur Hanna begint haar relaas met zorgen om haar leeftijd. Vroeger floten de bouwvakkers, maar opeens ben je ‘onzichtbaar geworden.’ Ach ja.

Ambo|Anthos 304 blz. Paperback €24,99 E-boek €13,99

Drie verhalen waarin mensen verbannen zijn uit hun huis en het leven zoals ze dat kennen.

Laat me binnen ★★★★

Manon Uphoff bewonder ik zeer en het blijft eeuwig schande dat zij in 2020 de Librisprijs niet heeft gekregen voor haar fenomenale roman Vallen is als vliegen, over een onveilige jeugd met een charmante vader die haar en haar zusjes ’s nachts kwam misbruiken. Vijf jaar later komt ze met drie verhalen, over personages die zich niet thuis voelen in hun eigen leven. Zelf zei ze daarover bij VPRO Boeken, toen Lotje IJzermans vroeg of die personages verwant aan de schrijfster waren: ‘Het gaat niet over mij, maar over individuen voor wie de wereld niet vanzelfsprekend een vertrouwde plek is.’

Het eerste verhaal is misschien wel het duisterst: een jonge vrouw zwerft ’s nachts rond in de omgeving van het troosteloze flatgebouw waar ze woont met man en kind. Van buitenaf kijkt ze naar haar eigen wereld, maar ze kan er niet meer in, alsof ze het gevoel heeft dat ze er geen recht op heeft. ‘Opgejaagd als ze wordt door iets ongrijpbaars van binnenuit’, volgens de achterflap.

Het tweede verhaal is autobiografisch en gaat over haar zwager, Husein Hebibovic, een Bosnische militair die mentaal en fysiek geschonden uit de oorlog is gekomen. Ook hij is een vreemde geworden in zijn eigen leven. Van de stoere militair is niets meer over. Hoe Uphoff dit beschrijft! ‘Alles hing en droop: zijn ogen, wenkbrauwen, neus, voorhoofd, wangen, mondhoeken. Zijn lichaam zag eruit alsof het door een slager vaardig was ontbeend en als een verkreukeld laken in elkaar was gezakt. 

Uphoffs proza is vervreemdend, zintuiglijk, zinderend. De personages voelen zich vaak ontregeld, en bij vlagen komt er waanzin langs. Het gaat nooit over hoe ze zich ten opzichte van de buitenwereld gedragen, maar om hun binnenste, iets onbevattelijks. ‘Alsof niets nog echt was. Alles gewoon ook maar een ‘mogelijkheid’, waardoor wat daarvoor gebeurde ook niet echt hoefde te zijn.’

Het laatste verhaal, ‘Harold en Linde’, heeft de lengte van een novelle. De titel klinkt als een sprookje (Hans en Grietje) en gaat inderdaad over een broer en zus. Linde, beeldend kunstenares, is op een verlaten eiland ergens aan de Adriatische kust in haar atelier van de trap gevallen en overdenkt haar leven en dat van haar broer. Ze herinnert zich dat ze als kinderen samen een engel vonden op een begraafplaats. ‘Het perfecte ijsblauwe lichaam van een engel’. Ze hebben het er nooit meer over later, ook niet tegen elkaar, ‘hoewel ze allebei iets deden met de ervaring’. Linde pas toen ze, achter in de vijftig, was doorgebroken als beeldend kunstenaar. Maar de getalenteerde Harold, destijds negen, raakt in zijn leven steeds meer verward in zijn eigen hoofd, en zo van zijn omgeving en tenslotte van zijn zus, vervreemd. 

Stilistisch geweldige maar ook ongrijpbaar vaak, de verhalen in deze bundel van Uphoff. En leuk dat ze woorden als ‘jankvloeken’ gebruikt, of ‘draaischroefde’, die doen denken aan de Tachtigers.

Uitgeverij Querido 208 blz. € 21,99 (e-boek € 12,99)

Het leven van zes astronauten in het internationale ruimtestation ISS gedurende een dag. Zo ver van de aarde voelen ze zich sterk een onderdeel ervan.

In orbit ★★★

Samantha Harvey neemt ons mee naar een plek waar weinig mensen ooit zijn geweest: het bemande ruimtestation ISS, dat sinds 2000 permanent wordt bewoond. Het draait rond de aarde en in één etmaal gaat het zestien keer de wereld rond.  ‘Een buitenaardse beschaving die dit zou zien, zou zich afvragen: wat doen zij hier? Waarom gaan ze nergens naartoe en draaien ze alsmaar rond?’ Geen ideale setting voor een roman wellicht, zoveel gebeurt er niet in zo’n capsule, maar Harvey heeft een klein wonder verricht met haar lyrische en scherpzinnige taal.

De zes ruimtevaarders, twee Russen, (die hun eigen toilet hebben!), een Amerikaan, een Italiaan, een Britse en een Japanse, zweven door de ruimte. Ze ‘hangen in hun slaapzakken als vleermuizen’, en voeren wetenschappelijke onderzoeken uit. We leren ze ook persoonlijk kennen. Ze zijn afhankelijk van elkaar, maar houden ook afstand, en trekken zich terug in hun eigen gedachten.

In deze korte periode zijn ze alles voor elkaar, omdat er verder niemand is. Ze zijn elkaars metgezel, collega, mentor, arts, tandarts, kapper. Tijdens hun ruimtewandelingen, lancering, terugkeer, in noodgevallen zijn ze elkaars reddingsboei. Elk is voor de ander een vertegenwoordiger van de menselijke soort – ze moeten elk voldoen voor miljarden mensen. Ze moeten met elkaar genoegen nemen ter vervanging van alle aardse dingen; familie, dieren, het weer, seks, water, bomen.

Toch gaat dit boek niet over toenemende spanningen tussen deze zes. Het is eerder een liefdesverklaring aan onze planeet, en de gevoelens van bezorgdheid over de manier waarop we met ‘moeder’ aarde omgaan. ‘Die immense, maar piepkleine aarde.’

Elke dag draaien ze langs de gletsjers, de woestijnen, de oceanen. Ze zien de stormen en de verwoestende tyfoons. Ze zien de zon zestien keer opkomen en ondergaan. Het is magisch. Ze staan er los van en voelen zich er ook toe aangetrokken. Hij is vertrouwd en vreemd tegelijk. Wat is de mens zonder aarde? En de aarde zonder mens? Ergens op dat bolletje moeten hun geliefden zich bevinden…

De Japanse Chie krijgt bericht dat haar moeder is overleden, de Rus Anton denkt aan zijn liefdeloze huwelijk, en stelt zich voor dat hij daar een eind aan maakt, terwijl de Amerikaanse Shaun juist hevig naar zijn vrouw verlangt. Over lichamen gesproken: die zijn niet gemaakt om gewichtsloos te zijn: je ledematen verweken en je ontwikkelt kankers. Het knobbeltje dat de Russische Anton in zijn hals voelt wordt angstvallig verzwegen.

Het is bewonderenswaardig hoe Harvey zich heeft ingeleefd. Samen met haar schitterende, bij vlagen poëtische taalgebruik leverde haar dat de prestigieuze Bookerprize op. ‘Soms ontdek je een boek dat zo miraculeus goed is dat je niet kan begrijpen hoe zoiets kan bestaan.’

Ik begrijp de verrukking van de jury, toch brak het gebrek aan plot me op den duur een beetje op. Na de zoveelste lyrische beschrijving van een zonsopgang, ‘wanneer dat lemmet van licht een kiertje vormt en de zon daaruit tevoorschijn barst, en hoe de nacht ‘het blauwgroene weefsel van de aarde uiteenrafelt’, bekroop me de gedachte: ja, nou weet ik wel hoe bijzonder het is.

Uitgeverij De Bezige Bij 176 blz. € 22,99 (e-boek € 12,99)

Uit het Engels vertaald door Kitty Pouwels