Als je door de voormalige Duitse Democratische Republiek rijdt, dan is het vaak net een ansichtkaart, of misschien beter: een openluchtmuseum. Overal frisse kleuren, alles piekfijn gerenoveerd, maar wel een beetje leeg. En overal zijn restaurants en ijssalons – ik denk dat de ijssalondichtheid de hoogste van heel Europa ten noorden van de Alpen is – maar alles lijkt wel sprekend op elkaar.
Daar zijn allemaal goede verklaringen voor. Er is sinds de eenwording in 1990 ongeveer tien miljard euro per jaar geïnvesteerd in Oost-Duitsland. Bedrijven kregen subsidie, er werden vooral veel wegen aangelegd en steden en dorpen gerestaureerd. De horeca is een van de grote profiteurs: ik sliep een paar jaar geleden in een hotel in Wernigerode, een prachtig opgeknapt vakwerkstadje in de Harz vlak bij de grens tussen Oost en West.
Het hotel was in een historisch pand, perfect gerenoveerd en van alle hotelgemakken voorzien. Maar er waren weinig gasten. Kun je daarvan rondkomen? De uitbater vertelde me dat tachtig procent van de verbouwing en inrichting als modern hotel, betaald was door de overheid.
Ja, zo kan iedereen een hotel openen, of een tropisch golfslagbad, of een restaurant met typische streekgerechten. En dat gebeurt dan ook veel in het Oosten: zaken die mogelijk zijn gemaakt door subsidie maar geen idee hebben van de harde werkelijkheid van de vrije markt. Tot grote ergernis van de West-Duitsers die hiervoor betalen, terwijl hun eigen infrastructuur de afgelopen 25 jaar ernstig is verwaarloosd.
Soli
Elke Duitser betaalt 5,5 procent boven op de normale inkomstenbelasting als ‘Soli’, zoals de solidariteitstoeslag in de volksmond heet. Die toeslag blijft bestaan tot eind 2019; dan zou het verschil in welvaart tussen Oost en West moeten zijn verdwenen. Maar dat zal niet lukken: uit de nieuwste cijfers van het jaarlijkse ‘Eenheidsrapport’ blijkt dat de kloof wel kleiner wordt, maar nog lang niet is gedicht.
Zo ligt de economische productie per inwoner in het Oosten eenderde lager dan in het Westen. Dat komt onder meer door de werkloosheid (Oost 10,3 procent, West 6,0 procent) en doordat mensen minder verdienen. Nog steeds krijgt een Oost-Duitser minder pensioen dan iemand in het Westen: de Oost-Duitsers zitten nu op 88 procent van het West-Duitse pensioen, pas in 2020 zal dat gelijk komen.
De investeringen hebben de situatie in het Oosten wel verbeterd, maar grote bedrijven komen er nog steeds niet vandaan. En veel talent is naar het Westen getrokken, ook die trend is nog niet gekeerd. Twee miljoen mensen hebben de voormalige DDR verlaten na de val van de Muur, en dat zijn vooral goed opgeleide jongeren. Die leegloop is nu gestopt, maar er komen zelden mensen terug.
Uitzondering
Veel mensen in het Oosten hebben het gevoel dat het ‘nieuwe’ Duitsland niet helemaal van hen is. Wat een land bepaalt: de politiek, de pers en de omroep, de grote bedrijven – bijna alles komt uit West-Duitsland. Elk dorp heeft een Aldi en een Lidl, dat is handig en goedkoop maar het zijn westerse bedrijven. De grote kranten en de omroep hebben hun redacties in Hamburg, Keulen, Frankfurt en München.
En er zijn maar weinig invloedrijke politici die uit de voormalige DDR komen. Bondskanselier Angela Merkel is een opmerkelijke uitzondering: de eerste vrouw én de eerste Oost-Duitse als machtigste politicus.
Maar ze is een uitzondering. De enige partij waar Oost-Duitsers de toon aangeven is de partij Die Linke, die voor een groot deel voortkomt uit de communistische partij van de DDR. Die haalt bij regionale verkiezingen in het Oosten met gemak twintig procent van de stemmen. Het is nu eenmaal de enige partij die de heimwee van veel Oost-Duitsers een plaats geeft, en stevige kritiek heeft op het kapitalisme.
Jammerossi’s
In de eerste jaren na de val van de Muur ging het vaak over twee karikaturen die niets van elkaar begrepen: de Jammerossi’s tegen de Besserwessi’s. In de voormalige DDR werd alleen maar geklaagd dat men het minder goed had, en de mensen in de oude Bondsrepubliek wisten alles beter en hadden geen geduld met hun broeders en zusters. Dat geluid is nu wel verstomd. Er is een generatie opgegroeid in het verenigde Duitsland die de andere kant wel kent en begrijpt, alleen er blijven verschillen.
En het Oosten is al lang geen eenheid meer, steeds vaker schijnt het verleden van vóór de oorlog door het heden heen. Een gebied als Mecklenburg (ten noorden van Berlijn) was altijd al arm en dunbevolkt, er is nauwelijks industrie, en dat is niet veranderd. Saksen daarentegen, met steden als Leipzig en Dresden, heeft een oude traditie van middenstand en industrie, daar zijn de afgelopen jaren fabrieken van Porsche, BMW en Volkswagen gekomen.
Jena in Thüringen is een van de populairste studentensteden van Duitsland, er zitten veel hightechbedrijven en de huurprijzen zijn er de afgelopen vijf jaar met achttien procent gestegen.
Die regionale verschillen zijn intussen vaak groter dan de verschillen tussen ‘het’ Westen en ‘het’ Oosten: ook in de oude Bondsrepubliek is het zuiden rijker dan bijvoorbeeld het Ruhrgebied, en verdient een gemiddelde inwoner van Hamburg veel meer dan iemand in Kiel of Leverkusen.
