Jo ****
Judith Herzberg is een van onze beste nog levende dichters. Haar fijngevoelige poëzie is altijd diepgevoeld en begrijpelijk. Inmiddels is ze negenentachtig en komt ze met een verrassend prozawerk, dat toch heel poëtisch is: <Jo>. Een liefdesverklaring.
‘De allergrootste liefde van mijn hele leven’, noemt ze Jo zelfs. Jo is de vrouw die bij de familie in huis woonde en werkte toen Judith klein was, en die een grote rol gespeeld heeft in haar leven. Judith was zo verknocht aan Jo, dat ze ontroostbaar was als die af en toe een dag vrij had. ’Hoezo vrij, heb ik misschien wel gedacht, vrij van mij? Wilde ze dat? Dat was geen prettige gedachte.’
Ik moest onwillekeurig denken aan het laatste boek van Adriaan van Dis, <Naar zachtheid en een warm omhelzen>. Ook dat is een ode, aan Ommi, de dienstmeid van zijn grootvader naar wie hij in de zomer toe werd gestuurd. Ook ik heb zo iemand gekend in mijn jeugd: Jaantje, ze maakte de schoollokalen schoon, en paste vaak op bij ons, soms hele weekenden. Heerlijk vonden wij dat. Ze zat eindeloos aan de keukentafel appels te schillen of zilver te poetsen, met een aantrekkelijke rust waar mijn ouders niet altijd over beschikten. (Die stonden allebei voor de klas.) Ook Jaantje was, net als Jo en Ommi, ongetrouwd, dienstbaar, zorgzaam. In haar huis, waar je nog op een ouderwetse poepdoos zat, met een houten deksel, lagen de appeltjes op zolder te drogen en brandde de houtkachel. Als ik niet uitkijk verlies ik me in mijmeringen, net als Herzberg, want dat is wat ze doet in dit kleine boek, ze probeert zich zo veel mogelijk van Jo te herinneren. Veel tastbaar materiaal heeft ze niet. Een paar foto’s, die in het boek staan afgedrukt, net als de tekeningen die ze ooit voor Jo gemaakt heeft, en die Jo al die jaren bewaard had in een enveloppe. ‘Hoe beschrijf je ontroering, ik de mijne, bij het opnieuw bekijken van die onooglijke snippers, die zij zo duidelijk gekoesterd heeft.’ Een bewijs dat de liefde wederzijds was.
‘Waarom dit geschrijf van mij. Ik wil de dingen die ik me langzamerhand meer en meer ga afvragen over Jo en vroeger noteren’, en dus graaft Herzberg steeds dieper in haar geheugen, waarbij ze zich steeds meer Jo’s grote rol in de oorlog realiseert. Judith was zes toen die begon. Het gezin Herzberg was vanaf 1943 geïnterneerd in Barneveld tot de Duitsers dat kamp ontruimden. De kinderen wisten mede dankzij Jo te ontsnappen, de ouders werden via Westerbork naar Bergen Belsen gedeporteerd.
‘Wat ik als kind gewoon en vanzelfsprekend lief vond omdat Jo nou eenmaal lief wás, besef ik nu, was bovendien moedig.’ Zoals Jo met haar de straat opging, ‘voor mij, om een luchtje te scheppen, wat had dat voor haar betekend als we aangehouden en ontmaskerd waren?’
Judith Herzberg heeft haar leven te danken aan velen, maar Jo was daar wel een van de belangrijkste van. Dat blijkt uit dit ontroerende kleinood, dat beslist boven een particulier verhaal uitstijgt.
Uitgeverij De Harmonie 112 blz. € 20
